Загадки о природе


Мироздание, стихии
1. Тии чок торгум,
Дизии чок чинчим.
Без швов мой шёлк,
Без ниток (ненанизанные) мои бусины
 
2. Чинчимниң дизии чок,
Торгумнуң тии чок.
Мой бисер ненанизанный,
Мой шёлк без швов.
 
3Тии чок торгу-даа көрдүм,
Дизии чок чинчи-даа көрдүм.
Видел и шёлк без швов.
Видел и бусины без ниток.
 
4Санаттынмаан хой,
Хемчээттинмээн шөл.
Несчитанные овцы,
Неизмеренное поле.
 
5Кара ховуда –
Хамык шеригниң одаа кыпты.
В чёрной степи
Всего войска костры зажглись.
 
6Дош кырында – кызыл-тараа.
Н льду красное просо.
 
7Дош кырында сарыг-тараа төктү берди.
На льду жёлтое просо рассыпалось.
 
8Аъдымның кижени –
Ында-мында чеди көктешкилиг.
Путы моего коня
Там и тут имеют семь көктешки1.
 
9Чеди шилги черин сактып,
Дүктүг тайжы чуртун сактып.
Семь красновато-рыжих землю свою вспомнили,
Волосатый тайжы2 родину свою вспомнил.
 
10Чайын үнмес, кыжын үнер хараган.
Не летом, а зимой вырастающийкараганник.
 
11Бодум борбай,
Бажым саглай (салбай).
Сам я кругловат,
Голова моя лохмата (всклокочена).
 
12Хүлер күзүңгү
Хүнүм сомалады.
Бронзовые бляхи
Солнце моё рисует.
 
13Шүглүр аза,
Шүүк меге,
Сарыг-мелдер тарбаган.
Побеждающий чёрт,
Первенствующий борец,
Желтовато-тёмный сурок.
 
14Муң каът чагылыг,
Мундаазын чалаалыг.
Имеющий тысячеслойную доху’4,
Имеющий шелковистую кисточку.
 
15Ийи өжээти сүрүштү.
Два врага друг друга преследуют.
 
16Ийи өжээти сүржүп төнер (төнмес).
Два врага гонятся друг за другом без устали.
 
17Түмен чылгым хоя берди,
Дүндүгүр аскыр туруп калды.
Несметный табун мой шарахнулся,
Хмурый жеребец [на месте] остался.
 
18Түмен хой чоруй барды,
Дүндүгүр кужа туруп калды.
Несметные овцы исчезли,
Хмурый баран [на месте] остался.
 
19Көп хоюм үне берди,
Чаңгыс күдүгүр бугам туруп алды.
Множество овец ушло,
Один горбатый бык остался.
 
20Чер иезиниң чес мыйызы
Чер алдындан көстүп келди.
Медные рога матери-земли
Из-под земли показались.
 
21Кара хойнуң кежин сойгаш, чаткан дег,
Кандыг кончуг көккүр өңгүр чоор.
Как будто содрали чёрную овечью шкуру –
До чего же цветастая синева.
 
22Хем-хемниң бажында
Кедигир кара буура,
Даг-дагның бажында
Талыгыр кара буура.
В самом верховье реки –
Огромный чёрный верблюд,
На самой вершине горы –
Вдалеке чёрный верблюд.
 
23Бурунгаартан келир
Бустуг деспи.
С юга приходит
Паровое корыто.
 
24Барааны ак,
Баары кара.
Очертания белые,
Печень (нутро) чёрная.
 
25Азып каар дээрге, аскыыжы чок,
Дужап каар дээрге, дуюу чок.
Повесил бы – вешалки нет,
Надел бы путы – копыт нет.
 
26Черден үнгеш, дээрге четти.
Из земли выйдя, достиг неба.
 
27Дээр адазының тейи көстүп келди.
Макушка небесного отца показалась.
 
28Агаардан баткан
Алдын-сарыг удазын,
Үстүүртен баткан
Үзүлбес сарыг удазын.
С воздуха падающая
Золотисто-жёлтая нить,
Сверху падающая
Неразрывно жёлтая нить.
 
29Даг кырындан чаттылды,
Дазыл-дамыр чылытты.
Из-за горы простёрлось –
Жилы-суставы согрело.
 
30Бурунгаартан кызыл дашка келген,
Чемижин каап каан.
С юга красная чашка пришла,
Свою еду оставила.
 
31Көгей (Көвей) сыннап келдим,
Хөртүк баштап келдим,
Таңды сыннап келдим,
Даш баштап келдим.
Перевалив через хребет
Кщгей (Ковей), пришёл,
Перепрыгивая сугробы, пришёл,
Перевалив через хребет Танды, пришёл,
Перепрыгивая камни, пришёл.
 
32Дииң кежи бөргүм
Чүък ажыр октаптым.
Беличью шапку свою
Через вьюк перекинул я.
 
33Дилги кежи бөргүм
Даг ажыр октаптым.
Лисью шапку свою
Через гору перебросил я.
 
34Дилги кежи бөргүм
Чүък ажа берди.
Лисья шапка моя
Через вьюк перекинулась.
 
35Дилги кежи бөргүм
Даг ашты.
Лисья шапка моя
За гору зашла.
 
36Дилги кежи бөргүм
Чыышкын арты кирди.
Лисья шапка моя
За чыышкын5 зашла.
 
37Көөрге – көскү,
Тударга – туттунмас,
Амызы чок – ады бар.
Смотришь – видно,
Ловишь – не ловится,
Без жизни – а с именем.
 
38Кара бугам өг долганды.
Мой чёрный бык вокруг юрты обошёл.
 
39Чырык көргенде,
Чүнүң-даа чанынга чаштынар.
Увидев свет.
Где угодно прячется.
 
40Хүнден кезээде чаштып чоруур.
От солнца всегда прячется.
 
41Дүне, хүндүс шыгжыр-кара.
Ночью и днём журчащая прозрачная.
 
42Дүне, хүндүс-даа
Шуугап-ла чыдар.
И ночью, и днём
Всё шумит-болтает.
 
43Халыраан, холураан
Кайнаар-даа кире бээр.
Шумящая, бурлящая
Куда угодно заедет.
 
44Хаккаш, хаккаш – ханмас,
Ханы дипче оруктуг.
Едет, едет, не устаёт ехать,
В глубь земли имеющая дорогу.
 
45Чыдын чытпас чыжыр-кара.
Нележащая чистая прозрачная.
 
46Чыдын чытпас чындыр-кара.
Нележащая нежная-чёрная.
 
47Чытпас, турбас чындыр-карам.
Нележащая, неустающая моя ненаглядная.
 
48Ээр-буур идегел чыраа.
Извилистый надёжный иноходец6.
 
49Чыдын чытпас чыраа-кара.
Неутомимый чёрный иноходец.
 
50Дүне, хүндүс
Чыдын чытпас чыраа-кара.
Ночью и днём
Нележащий чёрный иноходец.
 
51Челер, маңнаар кара-сарыг,
Чел-кудуруу чок кара-сарыг.
Рысистый, скачущий тёмно-соловый7,
Не имеющий гривы, хвоста тёмно-соловый.
 
52Хөл кырында хөвең чыдыр.
На озере вата лежит.
 
53Алдарлыг Улуг-Хемниң
Адазының адын тып,
Идегелдиг Улуг-Хемниң
Иезиниң адын тып.
Славного Улуг-Хема
Имя отца ищи,
Надёжного Улуг-Хема
Имя матери ищи.
 
54Сая-сая кыстарның чажын
Чаңгыс кылдыр өрүп бады барды.
Миллионы девичьих кос,
В одну [косу] заплетя, спустила.
 
55Доорадан келгеш,
Тожу хөлду өттүр атты.
Кружным путём пришёл,
Озеро Тоджу насквозь прострелил.
 
56Хыылама келгеш,
Чаагым кызыдыпты.
Пронизывающий придя,
Мои щёки подрумянил.
 
57Холу чокта, буду чокта
Кончуг чараш чурук чураан.
Без рук, без ног,
Очень красивый рисунок нарисовал.
 
58Ак ширтек хову шыпты.
Белый коврик степь покрыл.
 
59Черде чымчак лама.
На земле мягкий лама.
 
60Таңды сыннай берди,
Даг баштай берди.
Через горный хребет перевалил,
Через вершину горы перевалил.
 
61Маңган аскыр маңнап келди,
Бараан чылгы түлей берди.
Белый-пребелый жеребец прискакал,
Табун лошадей перелинял.
 
62Ак ховаганнар арга-дашты шыпты.
Белые бабочки горную тайгу покрыли.
 
63Аргада ак баштыг ашак олур.
В лесу белоголовый старик сидит.
 
64Арга тыпкаш,
Ак баштыг ашак олур.
В тайге находясь,
Белоголовый старик сидит.
 
65Агараш дээш бады баарды,
Көгереш дээш үне берди.
Промелькнув, опустилось,
Зазеленев, взметнулось.
 
66Хем иштинде чин чыдыр.
На реке плавает чин8.
 
67Хемни өрү хөй күске чоктады.
Вверх по реке много мышей побежало.
 
68Суг кырында суг көвүрүг чыдыр.
На воде водяной мост лежит.
 
69Отка кыппас,
Сугга душпес.
В огне не горит,
В воде не тонет.
 
70Соок кээрге, чочая бээр,
Чылыг кээрге, чындыя бээр.
Холод придёт – затвердеет,
Теплынь придёт – обмякнет.
 
71Аъдымның кырында
Аккыр чонаам элевезин.
На моём коне
Белоснежный потник9 мой неизнашивается.
 
72Ужуп чорааш – ыыттавас,
Удуп чыткаш – ыыттавас,
Оттуп келгеш – мөөреп үнер.
Когда лежит – молчит,
Когда спит – молчит,
Когда проснётся – заревёт.
 
73Дашкаар черге ак даг,
Ишкээр черге көк суг.
На вершине – белая гора,
В низине – синяя вода.
 
74Чадып каан хөвеңимни
Чалбырааш чип бар чыдыр.
Расстеленную мной вату
Пламя съедает.
 
75Алдын чайыр чылытты,
Ак ширтек союлду.
Золотая полуда10 согревает,
Белый войлочный коврик сдирается.
 
76Хойнуң куду когжап келди.
По пазухе вниз сосать вымя пришёл.
 
77Кара эртен ыглашкан уругларның
Карааның чажы хүнге катты.
У плакавших с самого утра детей
Слёзы на солнце высохли.
 
78Чел-чел, сарыг,
Чел-кудуруу чок сарыг,
Бар-бар, сарыг,
Баш дүгү чок сарыг.
Рыси-рыси, жёлтый,
Без гривы, без хвоста жёлтый,
Иди-иди, жёлтый,
Безволосый жёлтый.
 
79Челип-челип, четтирбес,
Черже киргеш, туттурбас.
Скача рысью, не даёт себя догнать,
Войдя в землю, не даёт себя поймать.
 
80Чер бажы быдый-быдый,
Чеди теве диргин-диргин,
Оът бажы олбуң-олбуң,
Одус теве диргин-диргин.
Край земли содрогается-содрогается,
Семь верблюдов толпится-толпится,
Верхушка травы колышется-колышется,
Тридцать верблюдов толпится-толпится.
 
81Черлер бажы чөлбүң-чалбың,
Чеди теве дирчий-дарчый,
Оран бажы олуң-чолуң,
Он-на теве дирчий-дарчый.
Края земель содрогаются-содрогаются,
Семь верблюдов толпится-толпится,
Далёкая местность шевелится-шевелится,
Десять верблюдов толпится-толпится.
 
82Таңды кырындан тарбыдады.
С вершины Танды долго кропит.
 
83Дагда дадай лама.
На горе страшный лама.
 
84Көгей сыннай берди,
Хөртүк баштай берди.
Через хребет Когей перевалил.
Через сугроб перевалил.
 
85Челер-челер боорда,
Чел, кудуруу чок,
Маңнаар-маңнаар боорда,
Макпалчыы чок.
Хоть рысит-рысит,
Гривы, хвоста нет,
Хоть бегает-бегает,
Бабки (лодыжки) нет.
 
86Көөрге – көзүлбес,
Тударга – туттунмас,
Базарга – бастынмас.
Смотришь – не видать,
Ловишь – не ловится,
Ступаешь – не ступается.
 
87Көөрге – көзүлбес,
Тударга – туттунмас,
Имиртиң кара мөге.
Смотришь – не видать,
Ловишь – не ловится.
Сумеречно-чёрный силач.
 
88Чем чивес сараакай,
Черге чорбас сараакай.
Не употребляющий пищу сараакай
Не ходящий по земле сараакай.
 
89Дендии күштүг,
Девиденчиг үннүг.
Жутко сильный,
С зычным голосом.
 
90. Оттуум шагарымга,
Оду шөйдүлеш диди.
Огниво12 высек –
Искра растянулась.
 
91Арзылаң аг (хак) диди –
Арга бажы кызаш диди.
Лев рыкнул –
Край леса засверкал.
 
92Кыскыл аскыр кыйт диди,
Кызыл довурак пурт диди.
Рыжий жеребец заржал,
Красная пыль поднялась.
 
93Эдер-тудар эңгинниг,
Эдип келир бууралыг,
Санап четпес турумнуг,
Дешкилеп кээр бодаганныг.
С ревущим верблюдом,
С верблюдицей, дающей молоко,
С бесчисленным омутом,
С резвящимся верблюжонком.
 
94Хөректенип ажынган,
Көстүг кезээн чайганган,
Хөл дег чажыын чаштанган,
Хөрүүн үрүп эшкииргээн.
Громко ругаясь, сердится,
Тлеющей головнёй раскачивается,
Словно озеро, священной жидкостью разбрызгивается,
Вздувая горн13, размахивается.
 
95Кедээки сыын кышкырды,
Хемде мыйгак херилди.
В горах марал закричал,
В реке маралуха растянулась.
 
96Шилги аскыр чыраалаан,
Кара чонаа арттынган.
Красновато-рыжий жеребец иноходьюпоскакал,
Чёрный потник оставил.
 
97Шилги аскыр чыраалаан,
Ширтек чонаа карарган.
Красновато-рыжий жеребец иноходьюпоскакал,
Войлочный потник почернел.
 
98Алза, чизе-даа,
Аалынче чанмас.
Хотя попил-поел,
Домой не возвращается.
 
99Шаап-шаап,
Шатта кирди,
Челип-челип,
Черде кирди.
Скакал-скакал –
В плоскогорье въехал,
Рысил-рысил –
В землю вошёл.
 
100Дүдүк-кара дүндүйдү,
Дүндүйгеш, ыглай берди.
Плесневелый нахмурился,
Нахмурившись, заплакал.
 
101Дериткен кижи дээр манады,
Суксаан кижи суксун манады.
Вспотевший человек неба ждёт,
Жаждущий человек воды ждёт.
 
102Калбак даштың кырынга
Кыска аът сооттум.
На плоском камне
Короткого коня выдерживал.
 
103Октаргайда бызыр-бызыр,
Оът-сиген бызыр-бызыр,
Делегейде догдур-догдур,
Теве мыяа догдур-догдур.
Во вселенной – видимо-невидимо.
Трав-растений – густо-густо,
В мире – стук-стук,
Верблюжий помёт – тук-тук.
 
104Дээрден дүштү,
Демир бе, даш бе?
С неба упало:
Железо ли, камень ли?
 
105Дээринде шаштыккан
Дендии чараш,
Черинде тептиккен
Черле чараш.
В небо упирающаяся,
Необычайно красивая,
На землю опирающаяся,
По-особому красивая.
 
106Боду черде,
Кудуруу дээрде.
Сама на земле.
Хвост на небе.
 
107Черде, дээрде шаштыккан
Чеди өңнүг кожаа.
В землю, в небо упирающаяся
Семицветная лента.
 
108Өйлеп-өйлеп көстүп келир,
Өң-баазын шокар тоннуг.
Время от времени появляется,
В разноцветно-пёстрой шубе.
 
109Дээр аъдының дугазы чараш.
У небесного коня дуга14 красивая.
 
 
ОТГАДКИ
1-7.   Дээр биле сылдыс. Караңгы дээрде сылдыстар.Небо со звездами. Звезды в ночном, темном небе.
8. Чеди-Хаан сылдыс. Созвездие «Большая Медведица».
9. Чеди шилги дээни «Чеди-Хаан» сылдыс-тыр, дуктуг тайжы – ай-дыр. Созвездие «Большая Медведица, луна
10. Yгepсылдыс.Созвездие «Плеяды».

11-14. Ай. Луна.
15-16. Дүн, хүн. Ночь, день (солнце).

17-19. Даң бажы. Сылдыстар чиде бээрге, айның туруп каары. Рассвет. Звезды исчезают, месяц остается.

20-21. Дээр хаяазында ай, хүн. Аяс көк дээр. Сияние луны, солнца на небе. Ясное синее небо.

22-24. Булут. Облако, туча.
25. Булут, ооң хөлегези. Облако, его тень.
26. Туман, ыш. Туман, дым.

27-34. Хүн. Хүн херелдери.  Солнце. Лучи солнца.

35-36. Хүн ажары. Ашкан хүн. Закат солнца. Заходящее солнце.

37-40. Хөлеге. Тень.

41-51. Суг. Хем суу. Аккан суг. Хемниң агымы. Вода. Речная вода. Текущая вода (река). Течение реки.
52. Суг кырында көвүк.Пена на воде.
53. Бии-Хем, Каа-Хем. Большой и Малый Енисей.
54. Улуг-Хем, ооң адырыктары.Енисей, его притоки.
55. Азас-Хем. Река Азас.
56-57. Соок. Мороз.

58-61. Хар, хар хөртүү. Хар чааптарга, кара чер агара бээр. Снег, снежные хлопья (заносы). Снегопад, черная земля побелела.
62. Кодан-тавактап чагган хар.Идущий хлопьями снег.

61-64. Төш бажында хар. Төш бажынга хар чагганы. Заснеженный пень. На пень падает снег.
65. Пөштүң ожуунуң дүжери.Падение снега с ветвей кедра.
66-67. Доштуг хем. Дош чарыы. Замерзающая река. Ледяное сало-шуга.
68. Кылама. Наледь.
69-70. Дош. Лед.
71. Тайга кырында эривес меңги, хар. Вершины горной тайги, покрытые ледниками, снегом.
72-73. Хар. Снег.

74-75. Чазын эрээн ала-хар. Хүн, хар, дош. Таяние снега весной. Солнце, снег, лед.
76. Чоога азы чик черлеп баткан үepсуу. Ложбина, пойма, заливаемые во время половодья.
77. Эртенги шалың. Утренняя роса.
78-81. Чиргилчин, туман. Марево, мираж; туман.

82. Дүвү, дымыраашкын. Вьюга, изморось.
83-88. Хат, шуурган. Хат хадыыры.  Ветер, буря. Дуновение ветра.

89. Диңмирээшкин. Гром.
90. Кызаңнаашкын. Молния.

91-92. Диңмирээшкин, чаңнык (кызаңнаашкын). Гром, молния.
93. Будут, диңмирээшкин, чаашкын, долу. Облако, туча; гром, дождь, град.
94. Диңмирээшкин, кызаңнаашкын, чаашкын, хат. Гром, молния, дождь, ветер.
95. Диңмирээшкин, үep.Гром, наводнение.

96-98. Өрт. Пожар.
99. Чаъс.Дождь.
100. Кара булут, чаъс. Дождевая туча, дождь.
101. Чаъс. Дождь.
102. Чаъс. Дождь в тайге.
103. Сылдыстар, долу. Звезды, град.
104. Долу.Град.
105-109. Челээш. Радуга.
 
ПРИМЕЧАНИЯ
 
1Көктешки - нить из тонкой полоски кожи.

2Тайжы - сын хана.
3Күзүңгу - бляха с лентами, принадлежность для камлания
4Доха - шуба из шкур мехом и внутрь и наружу.
5Чыышкын - вещи, сложенные в кучу в левой (мужской) стороне юрты.
6Иноходь - особый аллюр, при котором лошадь одновременно выносит сначала обе правые ноги, а затем обе левые. Отсюда: иноходец. Аллюр способ хода или бега лошади: шагом, рысью, иноходью, галопом, в карьер.

7Соловый - желтоватый, с светлыми хвостом и гривой (о масти лошадей).
8Чин - фекальные массы.
9Потник - войлок, подкладываемый под седло или под седелку.
10Полуда - сплав олова со свинцом, употребляемый для лужения, луда. Лудить покрывать металлические изделия полудой для защиты поверхности от окисления.
11Сараакай - трефы.
12Огниво - кусок камня или стали для высекания огня из кремня. Кремень минерал, очень твердый камень, употреблявшийся для высекания огня.
13Горн - кузнечный очаг для накаливания металла, снабжённый мехами или поддувалом. Мех - растягивающийся с кожаными и складчатыми стенками прибор для нагнетания воздуха, употребляемый для раздувания огня.
14Дуга - принадлежность упряжи из круто изогнутого ствола тонкого дерева, концы которого вдеваются в гужи для скрепления оглобель с хомутом. Гуж - петля в упряжи, которою соединяют хомут с оглоблями и дугой.