II

Дыгый, шокар, сөс-биле илереттинмес элдептиг амыдырал эгелээш, коргунчуг дүргени-биле агып чорупкан. Ол амыдыралды мен буянныг-даа болза, хилинчектиг шынчы генийниң эки чугаалап берген дошкун тоолун дег сактыр мен. Ам эрткен үемни катап сактып ора, ол бүгү ылап-ла ындыг турганынга мен бодум арай боорда бүзүрээр мен, ынчангаш дыка хөй чүүлдерни маргыжып, буруу шавыксаам кээр — «угаан-сарыыл чок дөргүл-төрелдиг» караңгы амыдырал-чуртталгада кадыг-дошкун чоруктар эмин эрттир хөй.
Ынчанмыже шынчы чорук кээргелден бедик, бодумнуң дугайымда эвес, а бөдүүн орус кижиниң чурттап чорааны, харын-даа бо хүнге чедир көрүп чорууру амыдыралының тар, ышкам, чииртим талаларының дугайында чугаалап тур мен.
Кырган-ачамның бажыңы өг-бүле кежигүннериниң аразында удур-дедир адаан-өжээниниң изиг туманы-биле долган турган; улуг кижилерни хораннап турган адаан-өжээнге бичии уруглар безин киржип турган. Акышкылар ачазындан өнчү-хөреңги үлежин кызымаа-биле негеп турган душта, авам чедип келген деп кырган-авамның чугаазындан сөөлүнде билип алган мен. Авамның хеп-хенертен дедир чедип келгени оларның аңгыланыр дээн күзелин оон-даа артык чидиглендирген болгаш күштелдирген. Кырган-ачамның тура-соруунга удур «сорулдаалап» ашакка барганының чылдагааны-биле саададып турган өнчүзүн авамны негей бээр боор деп олар коргуп турганнар. Даайларым ол өнчүнү олар үлежир ужурлуг деп бодап турганнар. Кым хоорайга, кым Ока ындынга, Кунавино суурга, мастерская ажыдарыл дээрзиниң дугайында олар шагда-ла бот-боттарының аразында кадыг-дошкун маргыжып келгеннер.
Бис келгенивис соонда удаваанда кухняга дүштеки чем өйүнде алгыш-кырыш өөскүп үнген: даайларым хенертен тура халышкаш, стол ажылдыр кырган-ачамче ыттар дег сирбейжип, диштерин хомудалдыг кыжырадып, алгырып эгелээннер. А бүгү боду кыза берген кырган-ачам омааш-биле стол соктап:
— Силерни чер кезип, колданып чоруур кылдыр тарадыр сывыргылаптар мен! — деп дагаагылаштыр дыңзыг алгыра берген.
Кырган-авам арнын чөлбейткеш:
— Боларга хамык чүвени дөгерезин беривит, ачазы. Бодуңга-ла дыш болур, беривит — деп чугаалап орган.
— Сокса, болчукчу! — деп, кырган-ачам карактары чайыннанып алгыра берген; ындыг бичии кижиниң ынчаар уюкталдыр алгырыптары элдептиг болган ийин.
Авам столдан тургаш, соңгаже далаш чок кылаштай бергеш, бүгү-ле кижилерден хая көрүндүр туруп алган.
Хенертен Михаил даайым акызының арнынче шанчыпкан, оозу кускуннапкаш, ооң-биле сегиржип алган, оон олар ийилээ чыргырткайнып човуурлап, алгыжып, шалага чуглуп чоруп кааннар.
Бичии уруглар ыглажы берген, сааттыг Наталья күүйүм хөлчок алгыра берген, мээң авам ону куспактап алгаш, өскээр аппарган; уруг ажаакчызы арны шокар хөглүг Евгенья бичии уругларны кухнядан үндүр сывыртап турган. Мастерниң делгем эгиннерлиг аныяк дузалакчызы Цыганок даайым Михаилдиң ооргазында чавыдактай олурупкан, а тас баштыг, улуг салдыг, кара карак шилдерлиг мастер Григорий Иванович даайымның холдарын аржыыл-биле таваар хүлүп олурган. Мойнун сунуп алган даайым дырбыл кара салын шалага дүрбүп, коргунчуг чыргырткайнып чыткан, а кырган-авам столду долгандыр маңнап:
— Алышкылар деңер даан! Чаңгыс ханныг! Эх силерни-даа… — деп хомудап турган.
Мен алгыштың эгезинде-ле корткаш, суугу кырынче үне бергеш, оортан кырган-авам чес чунар-демирде даайым Яковтуң чара шаптырып алган арнында ханын канчаар чуп турарын коргуп кайгап көрүп чыткан мен; даайым Яков ыглап, буттарын тепсенип турган. А кырган-авам аар үнү-биле:
— Кулугурларны, черлик дөргүл-төрелдерни, боданыңар! — деп чугаалап турган.
Кырган-ачам орбак хөйлеңин эктинче кедип тура, кырган-авамга мынча деп алгырып турган:
— Чүл, шулбус, араатаннарны төрүп алганың ол бе?
Яков даайым чоруй баарга, кырган-авам азыгже сыңны бергеш:
— Ыдыктыг бурган иези, мээң ажы-төлүмнүң угаан-медерелин чандырып берип көр! — деп муңгаргай алгырып дилеп орган.
Кырган-ачам кырган-авамче кыдыы-биле туруп алгаш, хамык чүве аңдара октап, төп каан стол кырын көрүп тура, оожум:
— Сен, авазы, боларны көрүп тур, а оон башка бак чүве болуп, Варвараның сеткил-сагыжын хомудадыптарлар… — деп чугаалап турган.
— Болзун че, ачазы. Хөйлеңиң ужул, даарап берейн…
Оон кырган-авам кырган-ачамның бажын адыштары-биле бодунче чыыра туткаш, хаваанче ошкап кагды; кырган-ачам кырган-авамдан бичии болгаш, ооң эктинге үзүп алгаш турду.
— Хамык чүвени үлежир болган-дыр-ла, авазы…
— Ындыг харын, ачазы, ындыг!
Олар үр-ле чугаалашканнар, баштай эп-найыралдыг, а ооң соонда кырган-ачам, тулчуушкун мурнунда аскыр дагаа дег, шаланы буттары-биле дүрбүгүлеп, кырган-авамны салаазы-биле кортпактап, дыңналдыр сымыранып турган:
— Мен сени билир мен, сен оларга ынак сен! А сээң Мишкаң — оптуг хей-дир, а Яшка чүдүлге чок! Олар мээң өнчү-хөреңгимни садыглап кааптарлар, арагалап кааптарлар…
Суугу кырынга эпчок шимчепкеш, илиирни чууп бадырыпкан мен; ол суугунуң тепкииштерин куду дагжап баткаш, чуундулуг доскаарже мойт дээн. Кырган-ачам тепкиишче үне халып келгеш, мени дүжүр соп алгаш, арнымче көрүп туруп берди, мени бир-ле дугаар көрген чүве дег.
— Сени кым суугу кырынга олуртуп кагды? Аваң бе?
— Мен бодум.
— Мегелеве!
— Чок, бодум. Мен корга бердим.
Кырган-ачам адыжын хаваамга салгаш, мени оожум идипти.
— Адазын дөзээн оол-дур! Чоруп чор моон…
Кухнядан маңнап чоруптарынга мен амырап турган мен.
Кырган-ачам мени угаанныг болгаш көскү ногаан карактары-биле хайгаарап турганын мен билип турдум, ынчангаш оон коргуп чораан мен. Ол өрттендир чидиртип турар карактардан кезээде-ле чаштыныксап чораанымны сактыр мен. Кырган-ачам меңээ каржы ышкаш сагындырар болган: кижи бүрүзүн хорададыптарын кызып, кыжыра аарак, хомудады аарак чугаалажыр. «Эх силерни-даа-а!» деп, ол болганчок-ла чугаалай бээр; а «аа-а» деп узун үнү меңээ кезээде муңгаранчыг болгаш дидиренчиг сеткилди хайныктырып, коргудуп турган.
Кежээ шайлап дыштаныр үеде, шагзырай бергилээн, холдары сандалга борашкан, купороска чиртип алган, чиңге пөс-биле баштарын шарып алгылаан кырган-ачам, даайларым болгаш ажылдакчылар кухняның азыында каразымаар бурган чуруктары-биле дөмей апаргылаан мастерскаядан кухняже кээп турда, ол озалдыг шакта кырган-ачам оолдарының оолдарын адааргадып, мээң дужумга олуруп алгаш, олар-биле шоолуг чугаалашпас, хөй нуруузунда мээң-биле чугаалажып орар. Ооң бүгү боду эптиг, шилгедек, шиштегер кижи чораан. Торгудан даараан муңгаш хөрек хеви эргижиреп элеп калган, ситец хөйлеңи дырыжып калган, чүвүрүнүң дискектеринде улуг чамашкыларлыг-даа болза, пиджак, манишкалар кедип чоруур болгаш, мойнунда торгу аржыылдарлыг оолдарындан арыг, чараш кеттинген ышкаш сагындырар.
Келгенивистиң каш хонук болган соонда, кырган-ачам мени маанайлар номчуп өөренип алырын албадап эгелээн. Оолдарының оолдары менден улуг болгаш, шагда-ла Успенский хүрээниң ламазында бижикти өөрени берген турганнар. Успенскийниң алдын суургалары бистиң бажыңывыстың соңгаларындан көстүп турган.
Мени оожум болгаш кортук Наталья күүйүм өөредип эгелээн. Ол болза бичии уруглар ышкаш арынныг, а ооң кылагар карактарын өттүр ооң бажының артында бүгү-ле чүвени көрүп кааптып болур ышкаш сагындырар. Ынчангаш ооң карактарындан карак албайн, карактарым чивеш кылбайн, үр-ле көрүп олурарынга ынак турган мен; күүйүм карактарын имирертип, бажын борбаңнадып, оожум, барык-ла сымыранып дилеп турган:
— Че, «Отче наш, иже еси…» деп чугаалап көрем.
Бир эвес мен:
— «Яко же» деп чүү дээни ол? — деп айтырыпкан болзумза, күүйүм корга аарак ыңай-бээр көргүлээш, мынча деп сүмелээр:
— Сен айтырба, ол багай болур! Анаа мээң соомдан: «Отче наш…» деп катаптап чугаала. Че.
Ону айтырары чоп багай чоор деп мен кайгап турган мен. «Яко же» деп сөстер чажыт уткалыг ышкаш болган, ынчангаш мен ону өнедиин өскээр адап турган мен: «яков же», «я в коже»…
Ынчалза-даа, эрип орар ышкаш, ак шырайлыг күүйүм үзүктелип турар үнү-биле шыдамыккай эде чугаалап-ла орган:
— Чок, сен анаа-ла «яко же» деп чугаала…
Ынчанмыже ооң боду-даа, ооң сөстери-даа анаа эвес турган. Ол чүүл мени анчыгзындырып, маанай доктаадырынга шаптык болуп турган.
Бир катап кырган-ачам мынча деп айтырган:
— Че, Олешка, бөгүн чүнү кылдың? Ойнап турган боор сен! Хавааңда достак чериңден билип тур мен. Достайтып аары берге эвес болдур ийин. А «Отче наш» деп маанайны доктаадып алдың бе?
— Ооң чүве сактып аары багай кижи-дир — деп, күүйүм оожум чугаалады.
Кырган-ачам сарыг кирбиктерин өрү хөглүг көдүргеш, каттырымзады:
— А бир эвес ындыг болза, сывыра шавары чугула-дыр! — дээш, база катап менден айтырды: — Ачаң сени сывыра шаап туржук бе?
Ол чүнүң дугайын айтырып турарын билбейн, ыыт чок эрттирип каан мен, а авам мынча дээн:
— Чок, Максим ону эттевейн чораан, эттеве деп мени база хоруп чораан чүве.
— Ол чүге ындыг чүвел?
— Эттеп тургаш, чүвээ өөредип шыдавас дээр чораан.
— Ол калган Максим бүгү-ле чүвеге мугулай чораан кижи-дир, бурган өршээзин! —- деп, кырган-ачам хорадай аарак тода чугаалады.
Мен ооң чугаазынга хомудаан мен. Ол ону билип каан.
—- Сен чоп эриннериң дөрбейти-дир сен? Көрем мону… —- Оон бажының мөңгүннелчек сарыг дүгүн суйбааш, мынча деп немеп чугаалаан: —- А мен субботада Сашканы чүскүк дээш эттээр мен.
— Канчалдыр эттээр чүвел? — деп, мен айтырдым.
Улус шупту каттыржы берген, а кырган-ачам мынча дээн:
— Адыр, көре бээр сен…
Чаштынып алгаш, мынча деп боданып чыткан мен: эттээр дээрге алгы эттээри-дир, а сывыра шавар дээрге эттээр дээни-биле дөмей-ле чүве ышкаш-тыр. Аъттарны, ыттарны, диистерни эттээр чүве болгай; Астраханьда будочниктер персияннарны эттеп турар — ону мен көрдүм. Ынчанмыже бичии уругларны эттеп турганын мен кажан-даа көрбээн мен, бо черде даайларым боттарының уругларын хаваанче, чушкуузунче согуптар харын, а уруглары ону тоовас-даа, чүгле аартыпкан черин суйбап каар. Мен оларны каш-даа катап мынча деп айтырган мен:
— Ааршылыг-дыр бе?
А олар кезээде-ле мынча деп эрес харыылаарлар:
— Чок, бичии-даа ааршылыг эвес-тир!
Чүскүк дугайында төөгүнү билир мен. Кежээлерде, шайлаанының соонда кежээки чемге чедир, даайларым болгаш мастер будуп каан кескинди пөстерни бир «чүве» кылдыр тудуштур даарааш, аңаа картон демдектер быжыглап каар турганнар. Михаил даайым, караа четпес Григорийни баштактаныр дээш, тос харлыг чээнин ол мастерниң чүскүүн отка кызыдыптарын дагзып каан. Саша чүскүктү кыскаш-биле кызып алгаш, хөлчок кызыдыпкаш, Григорийниң холунуң чанынга бүдүү салып кааш, суугу артынче чаштына берген, ынчалза-даа ол душта кырган-ачам келгеш, ажылдап олуруп алгаш, кызыдып каан чүскүкче салаазын супкан.
Ынчан шимээн дыңнааш, кухняга маңнап чедип кээримге, кырган-ачам чиртип алган салаазы-биле кулаан тудуп алган каттырынчыгы кончуг шурап, алгырып турган:
— Ол кымның үүлгедии, басурманнар?!
Михаил даайым столга ээгип алгаш, чүскүктү салаазы-биле ыңай-бээр идип каап, олче үрүп турган; а мастер серте чок дааранып орган, ооң кончуг улуг тас бажының кыры-биле ыңай-бээр хөлегелер маңнажып турган; Яков даайым халып келгеш, суугу азыының ындынче чаштына бергеш, аңаа оожум каттырып орган; кырган-авам чиг картошка дүрбүп турган.
— Яковтуң Сашазы ынчап кааны ол-дур — деп, Михаил даайым хенертен чугаалады.
— Мегелеве! — деп, Яков суугу ындындан үне халып келгеш, алгырыпты. А бир-ле черниң азыында ооң оглу ыглап:
— Ачай, шынзыкпа. Ол боду мени ынчал дээни ол! — деп алгырып турган.
Даайларым алгыжып эгелээн. Кырган-ачам дораан-на оожургай бергеш, салаазынга дүрбүп каан картошка чаап алгаш, мени эдертип алгаш, ыыт чок үнүп чорупкан.
Улус шупту Михаил даайымны буруулуг деп чугаалажып турган. Шайлап оргаш, ону сывыра шаап, эттээр бе деп мээң айтырганым-даа чөп.
— Сывыра шаап, эттээн болза, болур-ла турган ийик — деп, кырган-ачам менче кылчаш кылдыр көргеш, химиренди.
Михаил даайым столду холу-биле шанчыпкаш, авамче мынча деп алгырган:
— Варвара, бодуңнуң энииңни соксат, а оон башка бажын оора долгаптар мен!
— Аңаа дээр болзуңза, шоруң… — деп, авам чугаалады.
Улус шупту ыытташпайн барганнар.
Авам улусту сөстери-биле бодундан идип чорудуптарга, олары ырадыр чаштай бергеш, бичелеп каар ышкаш кылдыр кысказы-биле болгаш чедингир чугаалап билир турган.
Улустуң шуптузу авамдан коргар болганын тодаргай билип турган мен; кырган-ачам боду безин ооң-биле, өскелер-биле дег эвес, оожум чугаалажыр турган. Ол чүүл меңээ тааланчыг болган, ынчангаш мен акыларымның мурнунга: «Мээң авам эң-не күштүү!» деп чоргаар мактанырымга, олар удурланмайн турганнар. Ынчалза-даа субботада болган чорук авамга мээң хамаарылгамны баксыраткан.
Субботага чедир мен база-ла буруу чүве үүлгедип каан мен.
Улуг улустуң пөстүң өңүн хөлчок эки өскертиптерин мен аажок сонуургап турган мен: сарыг пөстү кара сугга өттүрүптерге, ол кара-көк апаар, ону «ку’бовый»1 дижир; бора пөстү кызыл-сарыг сугга булгаптарга, ол кызылзымаар апаар, ону «бордо» дижир. Бөдүүн-даа бол, а билдинмес.
Мен бодум кандыг-бир чүве будуксай берген мен, ынчангаш ооң дугайында Яковтуң Сашазынга, шириин оолга, чугаалаан мен; улуг улус аразынга ол кезээде көскүлеңнеп чоруур, бүгү-ле кижилер-биле ээлдек, бүгү-ле улуска кандыг-бир дуза көргүзеринге белен чоруур оол чүве. Ол угаанныг, дыңнангыр боорга, улуг улус ону мактаар, а кырган-ачам Сашаже хыйыртап көргеш: «Авыяастыын мооң!» дээр турган.
Яковтуң рактың дег уштунчак карактарлыг, арган, каразымаар Сашазы чүве чугаалаанда, быдырадыр, аяар, оптугуп чугаалаар база, бир-ле черже дургуннап, чаштынар дээн чүве дег, кезээде-ле ыңай-бээр бүдүү көргүлээр. Ооң карактарының огу шимчевес, а Саша хөлзей бергенде, карааның агы-биле кады алараңайны бээр.
Сашага хөңнүм чок турган. Аңаа бодаарга, Михаилдиң шоолуг эскет чок, шүшпең Сашазынга мен ынак турган мен, ол болза оожум, муңгаргай карактарлыг болгаш аянныг хүлүмзүрүглүг, бодунуң томаанныг авазы-биле хөлчок дөмей оол чүве. Ооң чүгле диштери чараш эвес турган, аксындан ырзайып үнүп келген чоруур база үстүү чаагындан каътташтыр үнгүлеп келгилээн. Оозун ол хөлчок анчыгзынар, үргүлчү-ле салааларын аксында суп алган, артыкы одуругнуң диштерин тура тыртар дээш, шимчедип-ле чоруур, база ооң диштерин суйбап көрүксээн кижи бүрүзүнге-ле чөпшүл суйбадып чоруур. Ооң оон өске солун талаларын тыппас болган мен. Улус долу бажыңга ол чааскаанзыргай чурттап, караңгы азыгларга олуруксаар, а кежээлерде — соңга чанынга. Соңга чанынга ооң-биле чыпшынчып олуруп алгаш, бүдүн шак иштинде ыыт чок кежээки кызыл дээрде кара тааннарның Успенский хүрээзиниң алдын суургаларын долгандыр база өрү бедидир ужуп-ужуп, куду окталып бадып-бадып, хенертен караңгылап бар чыдар дээрни, кара четки дег, дуй апкаш, бир-ле черже ужуп чоруптарга, куруг арткан дээрни көрүп олурарга, эки-ле. Ону көрүп ора, кижи чүнүң-даа дугайында чугаалаар хөңнү чок болур, а хөрек иштин тааланчыг кударал долуп кээр.
А Яков даайымның Сашазы чүнүң-даа дугайында, улуг кижилер дег, хөй болгаш төлептиг чугаалап билир турган. Чүве будуксап турарымны Саша билип кааш, байырлал хүннеринде столга чадар ак шывыгны шкаф иштинден ужулгаш, ону көк кылдыр будуптарын меңээ сүмелээн.
— Ак пөс будуттунгур болур чүве, ону мен билир мен! — деп, ол хөлчок шириин чугаалаан.
Мен аар шывыгны ужулгаш, ону тудуп алган херимче үне маңнап келгеш, ооң бир ужун кара-көк суглуг доскаарже суп чыдырымда, Цыганок маңнап келгеш, шывыгны холдарымдан ушта тырткаш, ону улуг холдары-биле сы тудуп тура, мээң ажылдап турганымны эжикте көрүп турган акымче мынча деп алгырды:
— Кырган-аваңны дүрген кыйгыр! — дээш, селбегер кара бажын коргунчуг чайып, меңээ мынча диди: — Бо дээш ат кылдыртыр эвес сен бе!
Кырган-авам маңнап келгеш, «ох» деп каап, ыглай бергеш, мени мынча деп каттырынчыы кончуг аттына берген:
— Ах сени, дустуг кулактыг пермякты! Өрү көдүрткеш, черже дирт кылдыр кактырыпкан болзуңза аар!
Ооң соонда Цыганокту кырган-авам мынча деп ээрежип диледи:
— Ваня, сен ону кырган-ачазынга чугаалавайн көрем! Мооң бо тенек чоруун мен чажырыптайн, канчап чооп ажырбайн баар чадавас…
Өң-баазын шокарлыг баартыкка өл холдарын чодуп, Ванька човай аарак чугаалап турган:
— Менде чүү боор, мен чугаалавас мен. Сашутканы көрүңер, хоптаны бербезин.
— Мен аңаа ийи көпеек бээр мен — деп, кырган-авам чугаалааш, мени эдертип алгаш, бажыңче кирди.
Субботада, мөргүл мурнунда, бир-ле кижи мени кухняже эдертип келген, кухня ишти караңгы, шыпшың. Эжик аксында өрээлдиң болгаш бажың өрээлдериниң эжиктерин так дуглап каанын база соңга ындында күстүң боралгактыг кежээзин, чаашкынның дымыраашкынын сактып тур мен. Кара суугу баарында узун сандайда хорадаан, бодунга дөмей эвес Цыганок олурган; кырган-ачам азыгда доскаар чанында суглуг демир-хууң иштинден узун шывыктар шилип ап, оларны хемчээп, кожа салгылап, агаарга сыыгайндыр хап турган. Бир-ле караңгы черде кырган-авам думчук таакпызын даашкыр киир тынып тура, мынча деп химиренип турган:
— Өөрүп турарын… хилинчектекчиниң…
Яковтуң Сашазы кухня ортузунда сандайда олуруп алган чудуруктары-биле карактарын чодуп:
— Өршээп көрүңер, өршээп көрүңер… — деп, кырган колданыкчы кижи дег, орта-ла эвес үн-биле шөйүп дилеп орган.
Михаил даайымның уруглары, акызы биле кыс дуңмазы, сандай артында, ыяшталып каан дег, кожа турганнар.
— Сывыра шаапкаш, өршээр мен — деп, кырган-ачам узун өл шывыкты адыжының ишти-биле эрттирипкеш, чугаалады. — Че, чүвүрүң ужул!
Кырган-ачам шөлээн чугаалап турган, ооң үнү-даа, шыгырааш сандайда бичии оолдуң шимченгени-даа, кырган-авамның буттарын шалага сөөртүп кылаштааны-даа — караңгызымаар кухняда ышталы берген чавыс дээвиир адаанда ол уттундурбас шыпшыңны чүү-даа чүве үревээн.
Саша туруп келгеш, чүвүрүнүң өөктерин чешкеш, дискектеринге чедир бадыргаш, чүвүрүн холдары-биле тутпушаан, күдүйүп алган бүдүрүвүшаан, узун сандайже кылаштапкан. Ооң канчалдыр кылаштап орарын көөрү берге болган, мээң база буттарым сириңейнип турган.
Саша узун сандай кырынга чөпшүлү кончуг доңгайып чыдып аарга, оон-даа дора болган, Ванька ону калбак аржыыл-биле колдуктарының адаандан база мойнундан сандайга чыпшыр шарааш, ооң кырынга ээгип келгеш, кара холдары-биле ооң будун кажык чанындан сегирип алган.
— Лексей, бээр чоокшулап кел!.. — деп, кырган-ачам кыйгырды. — Че, кымга чугааладым… Канчалдыр сывыра шаварын көрүп ал… бирээ!..
Кырган-ачам холун шоолуг өрү көдүрбейн, Сашаның чанагаш эъдинче шывык-биле хапты. Акым алгыра берди.
— Мегелеве, ол ааршылыг эвес! — деп, кырган-ачам чугаалады. — Мынчалдыр кагарга, ааршылыг боор чүве харын!
Сашаның мага-боду чымыңайнып, шывыкт изи ооң эъдин дургаар дораан кызыл ыжык бооп чоруй баар кылдыр шааптарга, ол узун суук кылдыр ыглай берди.
— Багай-дыр бе? — деп, кырган-ачам холун чаңгыс аай көдүрүп-бадырып тура, айтырып турган. -— Хөңнүң чогулу бе? Бо болза чүскүк дээш эвеспе!
Кырган-ачам холун көдүрерге, мээң хөрээм иштинде бүгү-ле чүве ооң холу-биле кады көдүрлүп турган; ооң холу бадарга, мен бодум кээп ужуп турган ышкаш болган мен.
Саша аргажок чиңге болгаш чииртим кылдыр кускуннап чыткан:
— Ынчанмас мен! Шывыг дугайында чугаалаан-на болгай мен… чугаалаан мен!
— Хоптаныышкын — агартыныышкын эвес-тир! Хоптанып келген кижиге баштайгы кымчыны бээр. Ам сеңээ шывыг дээш бо-дур! — деп, кырган-ачам, мөргүл номчаан дег, таваар чугааланмышаан соп турган.
Кырган-авам менче халып келгеш, холдарымдан сегирип алгаш:
— Лексейни бербес мен! Бербес мен, каргыс! — деп алгыра берген, оон буду-биле эжик тепкилеп: — Варя, Варвара!.. — деп кыйгыра берген.
Кырган-ачам кырган-авамче халып келгеш, ону ужур идипкеш, мени ушта соп алгаш, узун сандайже алгаш баарды. Мен ооң холдарында тепкиленип, сарыг салын чула тыртып, салаазын база ызырыпкан мен. Кырган-ачам алгырып, мени кыза тудуп тургаш, адак сөөлүнде узун сандай кырынче арнымны сивире октапкан.
— Шарывыт! Соп кааптар мен!.. — деп ооң коргунчуг алгызын сактыр мен.
Авамның агара берген арнын база ооң кончуг улуг карактарын сактыр мен. Ол узун сандайны дургаар маңнап, киргирээн:
— Ачай, ынчанмаңар!.. Меңээ бериптиңер…
Кырган-ачам мени билинместедир эттеп каан, ынчангаш мен каш хонук иштинде чаңгыс соңгалыг, хөй бурган чуруктарлыг хомдунуң баарында булуңда кезээде өшпес кызыл чулалыг бичии өрээлге калбак изиг орунда ооргам өрү көрүндүрүп алган аарып чыткан мен.
Аарып чыткан хүннерим меңээ амыдыралдың улуг-ла хүннери болган. Ол каш хүнде хөлчок-ла өзе бергеним ол боор, бир-ле онзагай чүве билип каан мен. Ол хүннерден эгелээш, мен улусту онза-ла оваарып чоруур апарган мен, чүрээм кежин сойдуртуп алган-даа ышкаш, бодумнуң-даа, өскелерниң-даа бүгү-ле хомудалын болгаш аарышкызын сагышка канчаар-даа аажок чоок хүлээп алыр апарган мен.
Хамыктың мурнунда авам-биле кырган-авамның алгышканын кончуг кайгаан мен: караңгы өрээлге улуг кара кырган-авам авамның кырынче халып, ону азыгда бурганнар чуруктарынче идип:
— Сен ону чоп чарып албадың аа? — деп химиренип турган.
— Корга бердим.
— Мындыг улуг чаагай кижи де! Ыят, Варвара! Мен кырган кадай хиремде кортпас-тыр мен! Ыят!..
— Соксап көрүңер, авай. Анчыг-дыр…
— Чок, сен аңаа ынак эвес-тир сен, өскүс оолду кээргевес-тир сен!
— Мен бодум бүгү назынымда өскүс калган мен! — деп, авам муңгаргай болгаш дыңзыг кылдыр чугаалаан.
Оон олар ийилээ азыгда аптарага олуруп алгаш, үр-ле ыглашканнар, авам мынча деп олурган:
— Алексей эвес болза, чоруй баар ийик мен! Бо эрлик оранынга чурттай албас-тыр мен, шыдавас-тыр мен, авай! Күш чок калдым…
— Мээң ханым-дыр сен, мээң чүрээм — деп, кырган-авам сымыранып орган.
Билип алдым: авам күштүг эвес, ол база-ла өскелер ышкаш кырган-ачамдан коргар. Чурттап шыдавазы бажыңдан ооң үнүп чоруурунга мен шаптык болуп турар-дыр мен. Ол чүүл меңээ кончуг муңгаранчыг болган. Удаваанда авам бажыңга көзүлбейн барды. Ол бир-ле черже аалдап чоруй барган.
Бир хүн хенертен, дээвиирден дүже халып келген чүве-даа дег, кырган-ачам кээп, орнумга олуруп алгаш, мээң бажымны дош ышкаш соок холдары-биле суйбады:
— Эки бе ыңар, хайырааты… Сен харыыла даан, хорадава!.. Че, ындыг бе…
Мен ону хөлчок-ла тептер күзелдиг болган мен, ынчалза-даа шимчээримге, аарышкылыг болган. Сактырымга, ол мурнундаагызындан артык сарыг ышкаш болган; кырган-ачам бажын чайбышаан, кылагар карактары-биле ханада бир-ле чүве дилегзинип көрүп турган. Оон карманындан серге дүрзүлүг пряник, мыйыс хевирлиг ийи чигирлиг далган, яблок болгаш бир салбак көк изюм уштуп келгеш, ол бүгүнү сыртык кырынга, мээң думчуум дужунга салып кагды.
— Бо, көрдүң бе, мен сеңээ белектиг келдим!
Ээккеш, мээң хаваамче ошкап кагды, оон куштуу ышкаш ыргак дыргактарында хөлчок көскү сарыг будук-биле будуттуна берген бичии кадыг холу-биле бажымны оожум суйбавышаан, чугаалай берди:
— Мен сени ынчаарда эмин эрттирипкен мен харын, күжүрүм. Сен дээрге мени ызырып, дырбактай бээриңге, мен база хорадай бербес мен бе. Эмин эрттир эттедип алган-даа болзуңза, ажырбас — соонда бир удааны эттетпейн баар сен. Билип ал, кажан боттуң төрели эттээрге, кижиге ол хомудал эвес, а өөредиг боор деп чүвени! Өске кижиге эттетпе, а бодуң төрелиң болза, ажырбас! Мени эттетпейн чораан деп бодай-дыр сен бе, мен хөлчок-ла эттедип чораан мен, Олеша, ынчалдыр эттээрин сен коргунчуг дүш дүжээш безин, көрбес сен. Улустуң мени хомудадып чораанын бурган боду безин көргеш, ыглап турган боор ийин! Ам кандыг-дыр мен? Колданып чоруур аш иениң өскүс оглу чораан мен, ам бодумга эки черни тыпкан-дыр мен — цехтиң старшиназы болуп, улуска начальник мен.
Арган, шилгедек мага-боттуг кырган-ачам бодунуң чаш чораан хүннериниң дугайында чугаазынче бак сөглээн болгаш муңгаргай сөстерни эптии кончуг киирип тургаш, хөөрей берген.
Ооң ногаан карактары кыпты бергилээн, бажының алдынналчак дүктери хөглүг сирбейип келгилээн, ол бедик үнүн чооннадып алган, мээң арнымче көре, мынча деп чугаалап олурган:
— Сен пароход-биле келген-дир сен, сени бус эккелген, а мен аныяамда бодум, бодум күжүм-биле Волганы өрү баржа сөөртүп чораан мен. Баржа суг-биле чоруур, а мен эрикте кызыл-даван буттарым-биле чидиг даштар, сай кырлап, хүн үнүп турда эгелээш, кара дүнге чедир сөөртүп чораан мен. Хүн кижиниң чушкуузунче изидип кээрге, баш дээрге шой паш ышкаш хайны бээр, а сен хөлчок ыргайып алган, сөөктериңни кызырадыр кылаштап-ла, кылаштап-ла орар сен, орук-даа төнмес, карактарны дер дуй ап кээр — ол бүгүден сагыш-сеткил ыглаксай бээрге, карак чажы борбаңайнып бадып кээр. Ээта, Олеша, ыыттавайн көрем! Кылаштап-ла, кылаштап-ла оргаш, баржа сөөрткен бааңдан уштунгаш, думчууң-биле чер үзүп кээп дүшкеш, аңаа-даа болза амырап чыдар сен; ол дээрге хамык күжүң дөгере үнүп калганы ол-дур, ам та дыштанып чыт, та өлүп чыт! Бурганның, авыралдыг Иисус Христос бурганның, караанга шак ынчалдыр чурттап чораан бис!.. Шак ынчаар Волга иевисти үш катап хемчээп эрткен мен: Симбирскиден Рыбинск чедир, Саратовтан маңаа чедир база Астраханьдан Макарьевага, ярмаркага, чедир — ында хөй муң верста! А дөрт дугаар чылымда баржага улуг ажылчын апарган мен — кожайга бодумнуң угаанымны көргүскен мен!..
Кырган-ачам чугааланып оргаш, мээң мурнумга булут дег дүрген улгадып, бичии арган ашактан тоолда ышкаш күштүг кижи апарган — хемниң агымынга удур кончуг улуг бора баржаны ол чааскаан сөөртүп орган ышкаш көзүлген…
Чамдыкта кырган-ачам дөжээмден тура халааш, холдарын чайбышаан, баржа сөөрткен багга бурлактарның канчаар кылаштажырын, сугну канчаар узуп төгерин-даа көргүзүп, оон чоон үн-биле кандыг-ла-бир ырлар ырлап бергеш, база катап орун кырынче аныяксып үне халып келгеш, бүгү боду кайгамчык апарган оон-даа артык хоюг болгаш дыңзыг үн-биле мынчалдыр чугаалап турган:
— Че, ынчалза-даа, Олеша, чайгы кежээ Жигулиге дыштанып доктаарда, кайы-бир ногаан даг баарынга от салып аар бис, кадык хайындырарда; бир муңгаргай бурлак чүректиң ырызын ырлап эгелээр, оон бүгү артель чирт кылдыр улажы бээрге — кижи эъди соолаңайнып кээр, сактырга, Волганың агымы безин дүрген ышкаш апарган боор — аът ышкаш ийи соңгу даванынга тургаш, мырыңай булуттарга-даа чеде берги дег аан! Ооң соонда бүгү-ле ажыг ундарал хатка доозун дег хадый берген ышкаш болур; чамдыкта улус ырлажып олуруп бээрге, пашта кадык-даа ажы хөөрей берген боор. Ол душта паштанчыны калгак-биле хаваанче кагар ужурлуг: ойнап-даа олурзуңза, ажылың утпа!
Улус каш-даа катап эжикти бакылааш, кырган-ачамны кыйгырарга, мен тургаш:
— Чорба! — деп дилеп чыткан мен.
Кырган-ачам каттырымзап, хол чаңгып кааш:
— Манаңар — дээр.
Чанымга барык-ла кежээге чедир хөөреп келгеш, чоруурда, мээң-биле ээлдек байырлажып каарга, кырган-ачамны каржы эвес болгаш коргунчуг эвес-тир деп билген мен. Ол мени ынчалдыр кадыг-дошкун эттеп каан дээрзин бодап кээри меңээ, карак чажы төгүлгүже, берге турган, ынчанмыже ол дугайын уттуп шыдавас турган мен.
Кырган-ачамның меңээ келгеш барганы бажыңда бүгү улуска эжикти алгыдыр ажыдыпкан, ынчангаш эртенден кежээге чедир кайы-бир кижи мени чалгааратпас дээш хөгледирин бодап кээр апарган, ынчалза-даа ол чорук үргүлчү-ле хөглүг, каттырынчыг болбас турганын сактыр мен. Өскелерге бодаарга, мээң чанымга кырган-авам хөй кээп турган, мээң-биле чаңгыс орунга удуп-даа турду; ынчалза-даа ол хүннерде меңээ эң-не сонуурганчыг кижи Цыганок болган. Дөрбелчин, делгем хөректиг, кончуг улуг дыдыраш баштыг Цыганок, байырлал хүнүнде дег, алдынналчак торгу хөйлең кедипкен, хилиң чүвүрлүг, кыдырык хончулуг шыгырааш сапогтарлыг кежээликтей чедип келген. Ооң бажының дүгү, кирбиктериниң адаанда хөглүг астыгыр карактары, чуга кара эрин салының адаанда ак диштери кылаңайнып база хөйлеңи өшпес чуланың кызыл одунга чайыннанып турган.
— Көрүп көр даан — дээш, Цыганок чеңин сывыра тырткаш, шенээнге чедир кызыл сорбуларлыг холун менээ көргүзүп чугаалады. — Кайы хире чара соп каапкан-дыр! Моон-даа дора чүве болгай, чүгээр экирий берди харын! Көөрүмге, кырган-ачаң хөлчок хорадай берген, сени чула сывыра шаап кааптары ол-дур деп билгеш, бо холум-биле доза тудуп эгеледим. Шывык сына бээрге, кырган-ачаң өске шывык ап чоруптарга, сени кырган-аваң ийикпе аваң алгаш барган болза аа деп манап турган мен. Ынчалза-даа шывык-даа сынмаан, ылбыңнааш шывык-тыр ийин, шыгыдып каан! Ынчалза-даа сен эвээш эттеткен сен — көрдүң бе, кайы хире-дир! Мен, дуңмакым, кайгалзымаар кижи болдур мен ийин!..
Цыганок ыжа берген холун база катап көрүп, хоюг, ээлдек кылдыр каттыра берди. Каттырып тура, мынча деп орган:
— Сени хөлчок кээргээн мен, боостаам безин дуглалып келгенин билген мен! Ат болган! А кырган-ачаң сени сывыра шаап-ла турар…
Меңээ чоок, бичии уругларзыг, бөдүүн Цыганок аът ышкаш былгырып каап, бажын савап каап, кырган-ачамның дугайында бир-ле чүве чугаалап эгелээн.
— Сеңээ хөлчок ынак мен — деп, аңаа мен чугаалаарымга, Цыганок кайгамчыктыг бөдүүнү-биле мынча деп харыылады:
— Мен сеңээ база-ла ынак болгай мен, аарышкыны ол дээш-ле хүлээп алганым ол-дур! Өске кижи дээш ынчаар турдум бе? Тоовас-даа мен…
Ооң соонда Цыганок болганчок-ла эжикче көрүп каап, мени мынча деп оожум өөредип эгелээн:
— Сени база катап сывыра шавар апарза, көрдүң бе, чыырлып, мага-бодуңну дыңзыктырбас сен, билдиң бе? Мага-бодуңну дыңзыктырар болзуңза, ийи дакпыр ааршылыг болур, а сен сула салдынывыт, мага-бодуң чымчак боор кылдыр, мытпырарып чыдывыт! Ышкыштавас сен көрем, сула тынып, муңгаранчыг алгыра бер — билип аар чүүлүң ол-дур, ол эки боор чүве!
— Мени ам база сывыра шавар бе? — деп, мен айтырдым.
— А ынчанмайн канчаар — деп, Цыганок харыылады. — Харын эттээр апаар! Сени болганчок-ла эттээр апаар боор ийин…
— Чүге?
— Кырган-ачаң эттээр чылдагаанын тып аар… — дээш, база катап сагыш човап өөредип эгеледи: — Ол кырындан хап, шывыкты анаа-ла үстүүртен салып турза — ынчаарда шөлээн, мага-бодуң чымчак чыт, а бир эвес күш-биле кага берзе — кежиң сывыра кагар дээш, шывыкты бодунче тыртып кагар болза, сен шывыктың соондан кырган-ачаңче мага-бодуңну көдүрлүңнедип каап чыт, билдиң бе? Ынчан чиик болур. — Цыганок астыгыр кара карактарын менче баскаш, мынча диди: — Бо талазы-биле мен даамалдың бодундан угаанныг болдур мен ийин. Мээң кежимден хол-хаптар-даа даараар болза, ажырбас болдур ийин, дуңмакым!
Мен ооң хөглүг арнынче көргеш, кырган-авамның Иван-тажының болгаш Иванушка-тенекпейниң дугайында тоолдарын сактып чыткан мен.