Сайлыкмаа Комбу. Переводы
Габдулла ТУКАЙ, татар шүлүкчү
Бодумга бодум
Медерелдиг, чүреккир-даа болуксаар мен,
Мөңге отче чүткүл мени чүглеп чору.
Татар чоннуң кежии меңээ чүден артык,
Даарта эки амыдырал кээр-ле боор?
Бодалдардан арай эрте кыраан-дыр мен,
Бодум татар, езулуг-ла татар-дыр мен.
Хөй-ле чонга аазаашкыннар кылдым ийин,
Көзүлдүр-ле күүседирим бурган билир.
Муса ДЖАЛИЛЬ, татар шүлүкчү
Эзим
Хүн-даа ашты, сеткилим аар
Ам-даа мында турбушаан мен.
Күжүр бодум ыыдым читкен, ханалар дег,
Арга-эзим уунче көрүп, кайгап тур мен.
Канчап билир, партизаннар одаан салып,
Харын ынаар буъдук самнап, чалбыыш кыпкан.
Кайгал, дидим эзирлер-ле кежээ дургу
Хайгыылдан кээп, уурук-суурук чыннып тур боор.
Канчап билир, бир-ле кижи дүннү уткуй
Херек чүүлдү чогудар деп боданган боор.
Караңгыда дыңнап тур мен, сактырымга,
Селемезин бурунгаар ол сунган ышкаш.
Эзим, эзим сээң-биле аравысты
Демир улуг херимнер-ле дуглап алган.
Эът-кежим чүгле ол-ла хоругдалда
Сеткил-хөңнүм моондактар билбес чүве.
Хостуг болгаш эзим черни эргий ужуп,
Кокпаларны кезий хынап чоруур чүве.
Кежээ орай удуурумда азы эртен
Сээң үнүң мени кый деп тургулаар-дыр.
Хадыларның дүмбейинге чайганмышаан,
Эзим, эзим, мени кый деп ындынналдың.
Эчис өткүт ырга мени өөредип,
Кара өжээн ырларынга чаяап каан сен.
Эзим, эзим, салымымның аарын көрем!
Хоругдаткан олурары – чөгенчиин көр!
Эрги, шынчы өңнүктерим кайда-дыр ам,
Коргуш чокка оларны сен чажырдың бе?
Эзим, эзим, октуг боону холга тутсуп,
Өңнүктерге мени дүрген чедирип көр!
Өштүг дерзии дайзын-биле сокчуп тургаш,
Эштиң, өөрнүң даңгыраанга шынчы болуп
өлүр дээн мен!
Ренат ХАРИС, татар шүлүкчү
Ыраажы дүн
Чамдыкта шуут удуттунмас апаргылаар,
Чадырымдан үнүп кээр мен – дүне, шыпшың.
Хадың ында куш дег кыннып, шимээргей-дир,
Кадызында бир-ле хадың улаштырар.
Удаан хемден талчыгаш-даа харыы тудар,
Улуг эвес хөөлбек черден липа ыыттаар.
Ыржыгаш-ла чүрээмге кээп чаңгыланды:
Ынакшып көр, эргим сарыым, мөңге шагда.
Ыржым өттүр өрү үнген сиген-көк дег,
Ыры-шоорже каптагай-даа дүлнү берди.
Сактырымга, өөр сылдыс база ырлаан,
Чараш ырны ай-даа саарып турган ышкаш.
Алаак-шынаа, ыяштар-даа шупту ырлаан,
Агаар боду ындынналып бадырып тур.
Чырык черде бүгү чүүлге ынакшылдан
Чыдын билбес хөөкүй чүрээм шоорлап туру.
Өртемчейде өлчейлиг ыр ужугуп тур,
Өске багай бүгү чүүлдер арлы берди.
Ырак, чоок-даа делгемнер шуут өөрүп турар
Ыраажы бо дүнче кирип, шымны бердим.
Равиль БИКБАЕВ, башкир шүлүкчү
* * *
Чырык черде чүү-даа чүве катаптавас,
Чырааш, өшкен оттар катап чылыын бербес,
Аза-бөргүн шөлге катап дырап, шүүреп,
Аай-дедир улдаан хаттар дедир келбес,
Чылып эрткен хүннер дагын бисче ээлбес.
Чырык черде чүү-даа чүве катаптавас.
Чырык черде чүү-даа чүве катаптаза,
Шыны-ла ол, бүгүдезин эгидер мен –
Эрткен чылдар омак-хөглүг шимээнин-даа,
Ээлгир холдуң, чалгыннарның шимчээшкинин,
Кады турган үевистиң коргуушкунун…
Хамык бүгү чүүлдерни катаптаар мен,
Чырык черде бүгү чүве катаптаза.
Юван ШЕСТАЛОВ, манси шүлүкчү
* * *
Буъдуктардан ожук силгип,
Бурулаан ак харны ширбип,
Эзим черниң үгүзү мен
Эдип ор мен:
– Ух. Ух! –
Чалгыннарым – булуттар ол,
Шуурган-дүвү дилги маңы.
Бутчактарым – шиви буъдуу,
Чараш шуру – карактарым.
Ону сеңээ берип боор мен.
– Ух! – будуктардан алгырар мен.
– Ух! – ак хар меңээ харыылап кээр.
– Ух! – тайга ынчаар чаңгыланыр.
Эрте шагдан тайга черге
Эзимнерден бурун кышкы –
Ботта Кижи оттуп келир.
– Бо мен, ух! Ух! –
Арга-эзим коогайнып,
Ак чүг,
Дош-дамды кыңгыражыр,
Долгандыр-ла
– Бо мен, ух! Ух! –
Карактарым шимдинзе-даа,
Боостаа, үнүм тунук-даа бол,
Каптагайже эдип ор мен:
– Ух! Ух! Ух!
Владимир Тимин, коми шүлүкчү
Кырган аът
Кежээкиниң имиринде
Хоорайда калгып чор мен.
Хедер ылым хаттың соондан
Кодан чычаан далажып чор.
Канчангаш-ла көрүп кагдым:
Хажыызында эскертинмейн,
Даваннары токуңайнып,
Таваар баскан аът чору.
Өске үе келген-дир ийин,
Өскен уям ыракта арткан.
Күжүр аъттың ооргазынга
Күзели дег,
Көдээ оолдуң чашкы өйү
Хөглүг эрткен.
Вячеслав АР-СЕРГИ, удмурт шүлүкчү
Удмурт пляска
Черим, одун!
Сергек кыс бооп,
Меңээ көзүл…
Черим, одун!
Тулган дииң дег,
Дукпуртулан…
Черим, одун!
Аткан даңда
Аржыылдан чай…
Чүрек согуу аайы-биле
Идиктерим дагжап үнер.
Чүден арыг чараш самны
Ээжектерим чиик тепсин.
Дыңгыр-дыңгыр,
Дыңгырбай!
Дыңгыр-дыңгыр,
Дыңгырбай!
Коста ХЕТАГУРОВ, осетин шүлүкчү
Чагыг
Ырларымда кударалдың хөөнүн дыңнааш,
Кыдыындан-на мени чектеп, буруудатпа.
Кымның чүрээ хинчек-човаг көрбээн болза,
Ырларының аялгазы хөглүг чорзун.
Эл-чонга эки чаагай орук изеп,
Эчис улуг буянныг иш кылган болза,
Харын ынчан ырым хөөнү өске турар,
Карак чажы, аарышкы чок чаңгыланыр.
Раиса АХМАТОВА, чечен шүлүкчү
* * *
Долгандыр-ла көрүп тур мен,
Чүлдү-чүрээм байырлап тур.
Долу чараш чуртталга-ла мени кый дээн,
Бодалдарым дойлуп, хөлзеп, дывылап тур,
Чүү-даа чүүлдер меңээ черле уттундурбас.
Бүгү чүүлге чөрүштүр-ле чурттаксаар мен,
Базым санай өөрүп-хөглеп чоруксаар мен.
Чинаралар шимээн-соодун ханып дыңнап,
Чечек, бүрү саглаңнашкан садчыгаштан
Сеткил-сагыш хөөнзүреп, ындынналыр.
Чалгыннарым сынык дээрзин уттувуткаш,
Чаъс-хатка удур киискип, ужуктурза.
Күзелимче оруум ажык дээрзин билип,
Күжүр боттуң качыгдалын ырадыпса.
Магадаашкын, кударал-даа, ынакшыл-даа –
Мага хандыр чүлдү-чүрээм чиртип чору.
Хайыралыг күзелимче четсимзе аар,
Катап, катап,
Харын ол ам менден улам ырап бар чор.
Щаза КУРКЛИ, лак шүлүкчү
* * *
Ажыл-үүле, чараш шырай-биле эвес,
Ажыг чолга хинчек көргеш, төрүттүнген
Хөглүг эвес, муңгаргай бо ырлар-биле
Адым-сураам үне берди, кударанчыын.
Аргажокка дүңгүр соктаан чүве ышкаш,
Аулдарда чугаа-медээ дыргын тараан.
Аарышкымны дарый-дүрген чажырыпкаш,
Ава черни шуглак кылгаш, удуй берзе.
Машидат ГАИРБЕКОВА, авар шүлүкчү
* * *
Уязындан айлаң-кушкаш ужуп үнгеш,
Утпайн-кагбайн, чазын катап эглип келир.
Эгиир шагда мээң-биле чарылган дег,
Эргимим сен, төрээн чериң каапкаш бардың.
Сеңээ дужар күзел-биле чурттап чор мен.
Сени черле буруудадыр бодалым чок.
Төрээн черге чежемейниң ынак-даа бол,
Москваны каары харын оюнчук бе?
Төптүң чараш, бедик каазын сактып келгеш,
Чыргал-дыжым уттуптар мен, сени билдим.
Чашкы шаамда авар черниң Койсу хем дег,
Москва хем ханым-биле төрелдешкен.
Уязындан ужуп үнген айлаң-кушкаш
Час шаг кээрге, эглип келир, күжүр өңнүк.
Өөредилгең доозупкаш, чанып кээр сен.
Өскен ава черивисти эргип аар бис.
Нелли ТАРБА, абхаз шүлүкчү
Будуктар
Будук, бүрү улам өссе,
Ундан ырап талыя бээр,
Чалгыннарын херивиткен,
Чараш, чоргаар куштар олчаан.
Уну аңаа хандызын бээр,
Чаагай өйге бүзүрелдиг.
Ун-даа база буъдуктар-даа
Чаңгыс сеткил, чаңгыс хөөннүг.
Чашпаа чорук ында шуут чок,
Шак ол ыяш – чаңгыс ырлыг.
Талыгырже буъдук өскен,
Тааланчыг ыры өткүт.
Бося САНГАДЖИЕВА, калмык шүлүкчү
Йөрээл
Кандыг калмык кайы өйде
Кандыг йөрээл кылыр деп че?
Эртенги хүн хаяазында
Эмзиг шайым хайындырар мен.
Аалчылар бооп келгеннерге
Алдын-сарыг шайым кудайн.
Улуг эвес калмык чонну
Кайыын тып ап болур силер?
Узун делгем ховуларда
Кадат малдыг чон ол чүве.
«Хову өңнүү калмык» деп каан
Ховар чогаал айтып турар.
Ахмат СОЗАЕВ, балкар шүлүкчү
Эртенги шүлүк
Бир-ле, бир-ле чаа чүүл бар:
Аткан даң бе, азы хүн бе…
Диңмиттелген диңмирээшкин,
Адыштарың буруулуг бе…
Эртен эрте билзек ышкаш,
Элдептиг чүү чайынналды…
Шырай-арның чүге мындыг
Чырый берген ышкаш чүвел?
Хензиг чаш дег, чаштарыңга
Херелдер-ле ойнай каапты.
Бодаарымга, суглап эвес,
Тоолче кирип чорупкан сен.
Кулина САЛПАГАРОВА, карачай шүлүкчү
* * *
Ынакшыл ол баштак эвес,
ооң-биле ойнап болбас,
Ойнап турар чүве болза,
ынакшыл эвес, өске чүүл-дүр.
Ынакшышкан кижилер бооп,
хензиг-даа бол, мегеленмес,
Мегеленип турар болза,
ынакшыл эвес, өске чүүл-дүр.
Ынакшылга кижилерниң сөзүн,
шаан-даа хемчээп турбас,
Хемчээп турар чүве болза,
ынакшыл эвес, өске чүүл-дүр.
Аш-чут, соокта ынакшыл-даа дириг артар,
артпайн барза,
ынакшыл эвес, өске чүүл-дүр.
Ынакшааннар эрес-дидим,
өскелерден арыг болур,
Ындыг эвес болур болза,
ынакшыл эвес, өске чүүл-дүр.
Өөрүшкүнү, качыгдалды
– ийилдирзи үлежип аар,
Үлешпезе,
Ынакшыл эвес, өске чүүл-дүр.
Ынакшыл-даа боду мерген, езу-чөптүг,
Хилээшкинни, эргим чүүлдү
Кижилерге боду шаңнаар.
Чүрек күжүр ынакшаанда,
час шаг ышкаш чечектелир,
Чүден чараш, эге турган чаражы дег,
Минниишкин-даа ындыг апаар.
Матвей ЧОЙБОНОВ, бурят шүлүкчү
Өңнүктерим – мээң дириг бурганнарым
Өңнүктерим – мээң дириг бурганнарым,
Сагыш-хөңнүм кежик-биле долуп чору.
Чааскаанда-даа, орук-суур-даа чораанымда,
Өңнүктерим, силерге мен улам ханы
ынак-тыр мен.
Өңнүктерим, кудай-дээр дег, делгем силер,
Силер чокта, салгын-хаттың доозуну мен.
Өлүг дүрзү азы каңмыыл… кижи эвес!
Силер барда – мен-даа бар мен,
силер чокта, өлгеним ол.
Өңнүктерим – найыралдың хөглелинге
Өндүр мерген сөзүңерге бүргедир мен.
Көвей чоннуң одаандыва бердинипкеш,
Хөйнү билип, хөйнү бодап орар-дыр мен.
Силер дээштиң дүн, хүн дивес мөргүүр-дүр мен,
Бодалдарым кокпа оруу арыг, кем чок.
Бүзүрээр мен, өңнүктерим келири дег,
Дириг бурган кижилерге боду көстүр.
Баир ДУГАРОВ, бурят шүлүкчү
* * *
Эртенгиниң суглары-даа агып бадар,
Эргим чашкы үем эрткен, билбээн-дир мен.
Шырыштарга хектер үнү чаржалажыр,
Шынап, дүштүң эгези-дир, билбээн-дир мен.
Чалыы, чараш авам күжүр хүлүмзүрүүр,
Салым-чолдуң кежии дээрзин билбээн-дир мен.
Бүрүлер-ле бөөлденип, кара черже дүжүп бадар,
Бүгү ботка кударал деп билбээн-дир мен.
Адыжымга оът-сиген чыды артар,
Аян ыр бооп хуула бээрин билбээн-дир мен.
Александра САРУЕВА, алтай шүлүкчү
Хамнаарак
Талыгырже кокпа орук
Тайлып, шөйлүп чоруй барган
Көккүр ырак делгемнерже
Көрүп тур мен.
Сактырымга,
Ээремчигей дузаанда дег,
Шаар бедик,
Энчектелип, астынган дег.
Кудай-дээрниң өңү көк-көк,
Өөрүшкүм чүрээм долган.
Ынчангаштың
Ыржыгажым кыңгырадып,
Ары хүннү бадыр ынчаар
Аян туткан чадавас боор.
Чылдар ужуп чоруп турлар
Соңгу чүкче, куштар ышкаш,
Чылдар ужуп чоруп турлар.
Туман болгаш диңмит өттүр
Тулушпушаан эртип чор мен.
Аккыр хадың унунда ол
Авый-шавый куржаглар дег,
Арын-башта шыйыг-истер
Аан ынчаар артып чорлар.
Талыгырда далайдыва
Дамырак суг далаш аккан.
Узак орук дургузунда
Угаан күжү немежи бээр.
Чүрээм күжүр, чүге-ле ийик,
Чүден чалыы согар-дыр-ла.
Эргим эжим, сээң-биле ол
Эгүүр шагда кырывас-тыр.
Борис УКАЧИН, алтай шүлүкчү
Кадарчының кызы
– Хайыралыг чырык черге
Кайыын келдиң?
Чечектерден эргим-дир сен,
Челбээн хаттан сериин-дир сен,
Хөөлбек сугнуң ээзи сен бе?
Хөлбең-шыргай эзимнерге чаңгы сен бе?
– Мен кадарчының кызы-дыр мен,
Мээң адым – Чачак чүве,
Аймаам ады – кыпчак чүве,
Алтай кыс мен.
Кадарчының кызы-дыр мен.
– Көк кудай сени чаяап бадырган боор.
Көк суглуг хемниң ээзи турган боор сен.
Кара чаъжың –
Хаттың сериин хөлегези.
Сээң үнүң –
Сылдыстарның сымыраныы.
– Мен кадарчының кызы-дыр мен,
Бедик кудай дуглап алган
Берт-кадыр даглар баары чуртум ол-дур.
Алтай черниң улуг, ханы хөлдеринге
Ай-биле кады эштип өскен кыс мен.
– Кымның чолу, сылдызы боор чарашпай сен?
Кымның кежии сени манап турар ирги?
– Чок, авамның-на кызы-дыр мен,
Өскелерниң сылдызы бооп,
Өскээр чоруур күзелим чок.
Өскен өөмнү кагбас-даа мен.
Алтай адым – Чачак чүве,
Аймаам ады – кыпчак чүве.
Бронтой БЕДЮРОВ, алтай шүлүкчү
* * *
Алтай черим кандыг кончуг онзагай чоор!
Ава чуртум кандыг кончуг чараш, бай чоор!
Назынымда аңаа бүрүн өрелиг мен,
Найыр сөзүм канчап тудайн, канчап алгаайн?
Четтиргеним хензиг-даа бол, илереткен
Чечен сөстү кайыын дилеп, кайыын тывайн?
Каптагайда ай чыраан ыржым дүне
Кандыг кончуг ыядынчыг, берге чоор ой:
Мээң үнүм аажок чиңге, ыыткыр эвес,
Бедик даштың кырындыва үне бергеш,
Бар шаам-биле алгы эвес алгым салдым…
– Бажың черле орта бе? – деп, чаңгы сөглээн.
Гюзель ЭЛЕМОВА, алтай шүлүкчү
Күскү байыр
Шылырашкан күскү бүрү,
Шынап кандыг сөстер шилиийн?
Узун хөй чыл дургузунда
Уран сөстүң эртеми сен.
Көккүр делгем көрүнчүүнде чүс-чүс чылда
Хөлдүг алдын бүрү шыпкан арга-арыг
Хөөннерни бырлаңнады оттуруп тур.
Сарыг күскү бүрү ыры…
Сая чылдар нүүрүн көрген…
Ыржым-шыпшың кудумчулар бүрүзүнче
Ылгын салгын аайы-биле эстеп, хадып,
Кандыг янзы булуңнарга четпээн дээрил,
Кандыг холга кирбээн дээрил?
…А ынаар даглыг черде, тайга ынды
Алдынналган куда дүшкен бүрүлерге
Кадыр даглар каастаныпкан
Хайыралдыг авам ында мени манап,
Аал-чуртта чааскаан-на кударап ор.
Алдынналган сыргалары база муңгак.
Кара чааскаан дуңмам уруг сиген бөлген,
Аңаа кым-даа дузалажып күш-даа четпээн.
Арай-ла ол орайтап тур, чай эрткен,
Кандыг-даа эр кижи безин аалда чок-тур.
Амыдырал – алдын күс дег, муң-муң берге,
А мен ону талыгырдан бодап ор мен.
Шиитпирим ол, дуңмам кыска дузалажып,
Сиген бөлүп чоруптайн.
Геннадий ОЯР, марий шүлүкчү
* * *
Кайгамчыктыг күзелдерге чүгленипкен
Хаяа биле караңгы дүн ужурашкан,
Ырак-чоокта делгемнерни туман шыпкан,
Ыржым, оожум шак бо өйге ынаам кончуг.
Чүү мени уткуп, манап турарын-даа
Чүрээм күжүр билбес-ле-дир.
Эрте берген чүүлдер дээш хөлзевес мен,
Эртип келген оруктарым чүден эргим.
Эртенги эмзиг агаарга мен ынак-тыр мен.
Эш-өөр-биле хаая көржүп, дужар-дыр мен.
Эвээжеп-ле, кызырлып-ла калган-дыр бис,
Эжим мынчаар бодап, сактып олуру боор:
Салым-чолга бектеттирген, уттундурган, –
Чааскаан калдым, херек чок-ла апарган мен.
Ынчалза-даа бүгү ындыг чүүлдү бодавайн,
Ынак, ханы эштериңге бүзүревит.
Шак-ла ынчаар мен-даа база бодап чордум,
Шаа кээрге, анаа боор деп санап турдум.
«Чуртталга – ол ары чигири эвес-тир» деп,
Шуут-ла дорт авам меңээ сөглээн чүве.
Ыржым хааннаан шак бо шакты
Ырлыг чараш ажык хөөннүг уткуп тур мен.
Мурнувуста аажок узун база бир хүн,
Бурган берген чурттап эртер назынывыс.
Альбертина ИВАНОВА, марий шүлүкчү
* * *
Сывы ээлген яблок чаагай,
Ызырбайн, амданнанмайн шыдаар сен бе?
Хемчигеш-даа терең эвес, эрик кадыр,
Кежип кел дээн кыйгым дыңнааш, шыдаар сен бе?
Бодал ында, өске бир кыс ооң чүрээ
Үдей көрүп, сеткил аарыыр.
Ынакшывайн, кадайы боор берге херек,
Бодавыже, дүшке көрүп, чурттаар мен бе?…
Сывы ыргак яблок ажыг,
Ызырыпкаш, амданын ап билип аар сен.
Хемчигеш-даа терең болган,
Ынакшааным кеже албас.
Манап чурттаар берге дээрзин
Муңгарааштың билип аар сен.
Светлана ЯНГУЛОВА, хакас шүлүкчү
* * *
Чырык одаг кырында ай
Шыырныккан дег чыннып туру.
Кадарчының казанаа дег,
Кайгамчык ай астынган тур.
Чалбыыш-самдан, одаг черден
Чайыр ак хар арык болду.
Сыдым көк ыш холу-биле
Сылдыстарны суйбап туру.
Одаг биле мен-не харын
Оожум шөлде ийилээн бис.
Чылыг оттуң шуглаа-биле
Чылыктырып, мени шугла!
Чүрээм меңээ шуурганнаан,
Чүден элдеп харлыг кыш-тыр.
Отта тиккен казанды бо –
Одаг черниң кырында ай.
Наталья АХПАШЕВА, хакас шүлүкчү
* * *
Канчаар мени ажаары-даа дөмей ыйнаан,
Кып-ла-кызыл пөстү садып алырлар боор.
Хааржаамның кырындыва дашты салгаш,
Кырындыва ыглап-сыктап хөөп каарлар.
Хөөрүмнүң хөрзүн чери – элезин-дой,
Хөнү сынныг теректер-ле аңаа өзер.
Сактып, шайлаан соон дарый кеннээттерим
Шала кырын аштап, чүлгүп, арыглап аар.
Аасташ кылдыр соңгаларың ажыдар сен,
Аар, ханы ынча дыка кударава,
Келир чазын ыяш тарып, хөөрүм будааш,
Кедизинде душчу бээрин күзээр боор сен.
Николай ОЕГИР, эвенк шүлүкчү
Даң бажы
Ыргак-сээк-даа оттуп келген.
Ыржым эмзиг эртен эрте
Сиген, чечек эргий ушкаш,
Сивэктэни сергедипкен.
Сивэктэ-даа херлип-көстүп,
Силиг, чараш бүрүлерин
Хүнчүгешче сунувуткан.
Күжүр чер дег чылыг, чымчак
Мынды-иви туруп келген,
Мырыңай чаш дозур оглун
Хөрээ-биле дуглап алган.
Хөглүг үннер саарлып үнген –
Улус-чон-даа шупту оттуп,
Улуг-улуг шимээргешкен.
Оларны ам столдарда
Онза чаагай, ай дег сарыг,
Далганнар-даа манап турган.
Хаарган балык база белен,
Үвүргей хек оттуп келгеш,
Үе-шакты чарлап эткен.
Амыдырал шак-ла ынчаар
Агымынче киривиткен.
Мария АМАМИЧ, эвен шүлүкчү
Оолдарым
Мурнуңарда олуру мен,
Номуңарже ээгип алган олур силер.
Ава кижээ төлү-биле олурар дег,
Аас-кежии, эки чүве каяа турар.
Чылдар дүрген шуужуп турлар,
Чылдар өттүр дүрген өзүп олур силер.
Орук, күзел удавас ам кыйгырыптар,
Оолдарым, кым боор силер?
Тенекпейлер, опчокпайлар,
Дээрни берип шыдавас бис.
Кижи четпээн делегейже
Күзелиңер чалгыннапкан чору силер.
Сылдыстарның аразынга
Сыыладыр орук изеп,
Өртемчейниң делгеминче
Өрү ужуп үнерин-не күзээр силер.
Оолдарым, оолдарым,
Күзелдерниң оранында чору силер…
Кым-даа болу берзиңерзе,
Кызыл тыны – ие-чурттан эргим чүүл чок.
Огдо АКСЕНОВА, долган шүлүкчү
Аңчының ыры
Энчек оътка бүргедипкен
Таймырга мен ынак-тыр мен.
Элбек харлыг, чадырларлыг
Таймыр улуг – мээң чуртум.
Харлыг-шаңныг соок кыжын
Таймыр аңнап өөредип каан.
Кырым орта куш дег ужар,
Кылаң оттар харны будуур.
Чылдан чылче төрээн черим
Шыырак, байлак апарган-дыр.
Улус-чону чуртталганы
Улам каастап, өөрүп турар.
Елена ОМРЫНА, чукча шүлүкчү
Аланды
Бүргег дээрниң сөңү – дамды
Бүгү дөрт ай Чукоткага черле дүшпес,
Сыгыт-хат-даа база турбас,
Хүннүң караа изидерге,
Тейжигеште шымырарган
Көкте шалың мөндүңнежир.
Хүннер саны келген тудум,
Хүннүң чырыы неметтинер.
Дамырактар хемнер болуп
Далажыптар.
Баштайгы чаа аландыда
Алгы тоннар дериде бээр.
Ак дилги дөгеленип,
Күскежиктер чаглак дилээр,
Адыг ирей
Херлип-көстүп туруп келир,
Далчырбайны хойзупкаштың,
Тадыладыр каттыргылаар:
– Узун кулак, кай баарың ол,
Ужуражыыл, бээр кел че!
– Кайнаар…
Сеткил-чүрээм дүвүреп тур.
Бедик сыннар артынче ынаар
Хүнчүгежим ажып чыдыр,
Хензиг чырыы дээп турда,
Чүлдү-чүрээм чылдып алыйн.
Татьяна АЧИРГИНА, эскимос шүлүкчү
* * *
Чукотканың алдын-чайыр сентябры,
Чымчак, чассыг, сөөлгү чылыы…
Тей кыры бедиктерде дуруяалар
Дээрде, ынаар кылыйтып тур.
Чырык хүнге тундра катап чайырланды,
Кышкы хыраа үе-шагы аткаарлады.
Чайгы өйде сөңнеттинмээн чүүлдерин
Чайынналган Соңгу чер, чурт үлеп туру.
Чылыышкын-даа магалыг-ла кайгамчык-тыр,
Соңгу чүктүң чайы ындыг, сериин шүрүүн,
Соок болган хүннери дээш
Шак бо оран буруузунуп, чедип келди.
Сеңээ база орукче үнген кижилерге
Белек кылдыр ээлдирген хүннер ол-дур.
База катап чайгы үе чечектелип,
База катап чылыыр кылдыр чагып каар мен.
Константин БЕЛЬДЫ, нанай шүлүкчү
Балык кежин эттээри
Танге-тес! Танге-тес!..
Даң адар чүгле ол-ла.
Танге-тес! Танге-тес!..
Даңды соктап тура хүнзээр.
Бар-ла турган күжүм-биле
Балык кежин эттеп тур мен.
Казырыктар чаштап, эстээн.
Чайыр мөңгүн сырыланган.
Салгал дамчып чедип келген
Сараалыг-ла берге ажыл.
Хаяа уткааш, кежээге дээр
Балык кежин эттеп, ууштаар.
Бум-бум-танге-тес! –
Буурул эзим катаптап каар.
Шаг-үе экижээн бол,
Чараш пөстер көвүдээн бол,
Нанай сөөк кижи-дир мен,
Нани, нани, нани –
Балык кежи меңээ херек.
Шак бо бурун ажыл-ишти
Чашкы шаамдан билир-дир мен.
Сурун өгбе чаңчылынга
Суг-дер үндүр ажылдаар мен.
Танге-тес! Танге-тес!
Тамчык-дыш-даа ажыл-иште!
Хүннээректиг Амур хемде,
Хүлер даглар, булактарда
Балык кежин ууштаарын
Шаандан тура кылып чор бис.
Тал-биле хап, соп тургаш,
Балык кежин эттеп аар мен.
Кончуг сооктан чылыг тоннар,
Хол-хаптарны даарап бээр мен.
Танге-тес! Танге-тес!
Кайда, чүде дыңналгылаар.
Балык кежи ышсып-чуксуп,
Салгын-сырын, кат, пөш-биле
Адаларның одаа-биле,
Амур-биле чытталып кээр.
Октябрина ВОРОНОВА, саам шүлүкчү
Саам хээ дугайында
Чинчи соондан чинчи дески дистинчипкен
Чидиг өңнүг пөсте көскү
Шыйыг хээлер бүрүзү-ле
Шынап онза шевер холду сөглеп чыдар.
Дөрт өң барда – шампура шагда белен.
Кызыл өң – ожук-оттуң, чуртталганың,
Кырында ол хензиг биче ак-көк өң
Хөлдер, хемнер – сугнуң өңү.
Сарыг өң карактарны өөртүп келир,
Чаа үнген херелдиг хүн сагындырар.
Алмаз ышкаш ак өң немей ону каастаан
Аккыр кылдыр хадың, шиви шиметтинген.
Өгбелерим үжүк-бижик билбес чораан,
Өндүр угаан хээлерде артып калган.
Уран хээде чоннуң мерген чуртталгазы,
Узуп төтпес хаяа чырыы,
Улуг херии делгемнери.
Гавриил КУРИЛОВ, юкагир шүлүкчү
Одаг
Черниң бүгү кижилери, көрүңерем,
Юкагирлер чалбыыш отту кыпсып алды.
Улуг эвес, ам-даа хензиг отчугаш бол,
Черле аажок изиг, кызыл, чалынныг-дыр.
Одаавыска келиңер-ле, өңнүктерим,
Омак, бөдүүн ырывысты дыңнаар силер.
Одувусче, чүрээвисте кыпкан отче,
Отчуур кылдыр чээргенден чыып, салыңар-ла.
Чалбыышталып ам-даа, ам-даа күүскүп кыпсын,
Чалгыннары сылдыстарга барып дегзин.
Юкагирлер салган одун өртемчейде
Улус шупту танып көрзүн, магадазын!
Семен ДАНИЛОВ, саха шүлүкчү
Хар
Хардан деспес, ыравас мен –
Харга мен-даа төрүттүндүм.
Улуг харның йөрээлдери
Уран дээрден саарлып турган.
Баштайгы чаш базымнарым
База харга изеттинген.
Эге классче углаан үем
Энчек харда чуруттунган.
Хар – соок ышкаш сагындырар,
Харны тут даан – изидип кээр,
Кушталдырып үн дээш манаар,
Кулун ышкаш киштей кааптар.
Хайыралыг кокпам камнап,
Хар-даа үр-ле эриир эвес.
Баскан изим санап чыдар,
Базым бүрү таңмаланган.
Хар – ырлаан! Көрүнчүк кыш.
Кайгамчык-ла аккыр суг-дур.
Уян ырлыг харжыгаштар
Удазында дистинчипкен.
Хар кижи эвес-тир мен,
Харын уян хөөннүг мен.
Хардан үжүп, доңмадым-даа,
Хардан изип, чалбыышталдым.
Хардан деспес, ыравас мен.
Харга мен-даа төрүттүндүм.
Наталья ХАРЛАМПЬЕВА, саха шүлүкчү
* * *
Чайыр алдын бүрүлерниң кыры-биле
Сарыг кылаң чаашкын өттүр чоруп ор мен.
Чадыг болган бүрү кырлап, арга черде
Чалгынныг дег ужуп орган ышкаш-тыр мен.
Шак бо күстү чүрээм-биле танып, билип,
Сарыылдыг мен дээрзинге бүзүрээн мен.
Оруктажым ылап топтуг чаңы-биле
Оожум, аяар базып ора, мону сөглээн:
«Сээң бөгүн чаражың шын, чалыы-дыр сен,
Сээң орууң ажык, чаагай, буянныг-дыр.
Эки чүүлдер, олча-омааң көвей-ле-дир,
Эгүүр шагда мындыг боор деп бодаар сен бе?!»
Чуртталганың, күскү хүннүң аразында
Чуруттунмас харылзаазы үстүп калды.
Өөрүшкүге, каткы-хөгге ынакшыл-даа
Өткүт сөстен хоруп чашты берген ышкаш,
Чайыр алдын бүрүлерниң кыры-биле
Сарыг кылаң чаашкын өттүр, хоютку дег,
Арга черде азып калган чүве ышкаш,
Арай муңгак, элеңейнип тояап чор мен.
Елена СЛЕПЦОВА-КУОРСУННААХ, саха шүлүкчү
* * *
Кижилерге ынак чору –
Кежик-чолдуг болур сен деп,
Кырган-ачам чагып чораан.
Бузут багай чорук кылбайн,
Буян тарып чурттап чор деп,
Кырган-авам немеп чораан.
Улуг сеткил сеткивезе,
Угаан-бодал арыг боор деп,
Ачам ынчаар сургап чораан.
Шынчы чору, чүгле ынчан
Тыныжың-даа ажык боор деп,
Авам чагып, айтып чораан.
Меге-хопка удур туруш,
Сеңээ хир-чам дегбес боор деп,
Даайым база чагып чораан.
Хөвээ эвес, шыдамык чор,
Хөйнү чедип алыр сен деп,
Улуг акым чагып чораан.
Көвей номнар номчузуңза,
Хөйнү көөр сен, билир боор сен.
Улуг угбам ынчаар сургаан.
Гаврил АНДРОСОВ, саха шүлүкчү
* * *
Часкы өйнүң агаары дег,
Сагыш-бодал сайгарлы бээр.
Күчү-күштүг үер суг дег,
Күзел-сорук оожургаар.
Күскү өйнүң борааны дег,
Күжүр хөңнүм аязы бээр.
Чиндиңнеме тулаадыва
Читкен ышкаш, шупту чидер.
Рустам КАЖЕНКИН, саха шүлүкчү
* * *
Чанымда сен. Билип чор мен.
Чаргаш соок-даа кончуг эвес.
Ынакшылдың чалгыы ээрлип,
Хыраа-шаңны эргизиптер.
Чанымда сен. Билип чор мен.
Мээң мөңге, оттуг чырыым.
Менди, дыштыг хүннеримни
Бачыт-хайдан камгалап көр!
Чанымда сен. Билип чор мен.
Деңгерлерден хуулгаазыным.
Чараш уран одуруг бол,
Деңнеп четпес сөсче шилчи!
Чанымда сен. Билип чор мен.
Любовь ЧУЛЬЖАНОВА, шоор шүлүкчү
Шоор чер дугайында ыры
Чассыг чымчак салгынчыгаш
Чараш ырын ырлап берди.
Шоор черниң чараш, каазын
Шоорлап, ырлап турары ол.
Мөңгүннелчек дамырактар,
Хөөрем, сооттуг кара-суглар
Шоор черни – чарашпайны
Шоорлап, мактап турары ол.
Бурун черниң чажыттарын
Ыдык шыгжаан Шоор черни,
Кара карак – чарашпайны
Катап-катап алгап туру.
Хөнү сынныг пөштер-биле
Хөлбең салбак хадыңнар-ла
Шак ол ырга үнүн кадып,
Чаагай чолду йөрээп турлар.
Шоор черни алгаан ырны
Каптагайже тарат, салгын.
Кайгамчыктыг онза черни
Шупту, шупту дыңназыннар.
Любовь АРБАЧАКОВА, шоор шүлүкчү
* * *
Даглыг-Шоорум, карактарым оду-дур сен,
Сеңээ аажок ынак-тыр мен.
Даглыг-Шоорум, чүлдү-чүрээм аарышкызы!
Сен дээш ыылыг ырым ырлаайн.
Тайгаларың кезип-хыдып, хоозурадып,
Таптай базып, сени ынчаар үгдеретти.
Гулагтың ол таңныылдары – ыттар-ла-дыр,
Дуза кадып шыдавазым чөгенчиг-дир.
Мээң үнүм бо хүнде аажок кошкак,
Мээң чонум бо хүнде аажок күш чок.
Шак бо өйде хоойлу-даа хостуг-ла-дыр,
Чагыргаже тепкииш, чада бедик-ле-дир.
Ольга ПАНКОВО, цыган шүлүкчү
Өпей ыры
Даштын шуурган ырлап, шоорлаан,
Хаттың күжү дендеп барган.
Уду, оглум! Чаның орта
Удаан сенче көрүп орайн.
Үңгүрүнче күскежиктер
Удуур дээштиң кире берген,
Халып, шурап ойнавайн тур.
Халыын аарыың сывыртаптайн.
Хөнү сынныг, чараш шыырак
Көрүштүг бооп өзер кылдыр
Ханды, шайны, ары чигирин
Катай сеңээ кудуп, сунайн.
Кежик-чолду кижи бүрү
Дилеп, сөңнеп, үлеп чоруур.
Авазының төлүнге дег,
Арыг, ховар ынакшыл чок.
Аар өйде ава кагбас,
Салым оруун чырыдар дээш,
Кажан-на-бир дириг чүрээн
Ава уштуп, сеңээ сунар.
Нина ДУДАРОВО, цыган шүлүкчү
Цыган кысче чагаа
Угбам, ырак черде мээң угбам,
Утказы чок чуртталгаңның кээргенчиин аа.
Бузунду бооп, аары-биле сени баскан,
Бузуттуг бо шилилгеңниң кызыызын аар!
Назы-харың дөгээн-даа бол, мени дыңна,
Сагыш өйген хилинчекти уштуп окта.
Нарын, берге салымыңны өскертивит,
Сараалыг хей бүзүрелге түрегдеве.
Херээжен чон төлге салып билир чораан,
Өөдежок бир-ле чүүлдү көзер сөглээр:
Херек болза, уругларын ашакка бээр,
Өгнүң ээзи ооң соонда боду билир –
Чамдыктарын оорланып өөреткен,
Өскелерин – төөредип, мегелээрлер.
Чаңгыс шаңнал – каржы чорук,
Ашааның чеп куру болур. Оозу кончуг.
Ону хөй-ле чугаалап боор, ону-даа чоор,
Оода хензиг сеткил сергээр ишче кир че.
Ажыг, берге эрткен өйнү уттуп каавыт,
Ажык, чаа-чаа оруктарны диле, угбам.
